پرنده نگری و گردشگری مسئولانه -همراه با کودک

هفت روز جنگل گردی و کوهنوردی با هدف ثبت پرندگان

پروژه مدیریت چند منظوره جنگل های هیرکانی

سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور،UNDP ، JEF

جنگل های هیرکانی که از آستارا شروع می شوند و تا دره گلی داغی بجنورد امتداد دارند، از جمله کهن ترین جنگل های پهن برگ دنیا هستند. مشابه این جنگل ها در اروپا وجود داشته اما در اواخر دوره ی سوم زمین شناسی، زمانی که یخبندان تقریبا تمام اروپا رو فراگرفت، این جنگل ها از بین رفتند. لذا جنگل های خزری ما به نوعی میراث طبیعی جهانی هستند.

در گذشته های دور مساحت جنگل های هیرکانی 5 میلون هکتار بوده اما امروزه متاسفانه سطح گسترده ای از جنگل تخریب شده و تقریبا فقط جنگل هایی که در مناطق پر شیب و صعب العبور بوده اند، تا حدودی باقیمانده اند. البته همین جنگل ها نیز از چرای دام، قطع درختان، قاچاق چوب و آتش سوزی در امان نیستند.

جدول 1-   مساحت جنگل های خزری ایران در دوره های مختلف

(برگرفته از کتاب  جنگل شناسی و پرورش جنگل، دکترمحمدرضا مروی مهاجر، دانشگاه تهران، 1392)

در بخش تنوع زیستی نیاز به برآورد نوع و تعداد حیوانات موجود در جنگل های هیرکانی (بومی یا مهاجر) وجود دارد. این برآورد در شروع پروژه در دو مرحله پایش برای پرندگان و نیز برای پستانداران بزرگ و خزندگان صورت می گیرد.

بر اساس معیارهای مشخصی 4 حوزه برای اجرای پروژه در نظر گرفته شدند که البته هیچکدام در زمره ی مناطق حفاظت شده نیستند:

1-     حوزه فری رود- ذیلکی رود (رودبار و سیاهکل)

2-     حوزه دوهزار (تنکابن)

3-     حوزه بلیران (آمل)

4-     حوزه چهل چای (مینودشت)

در هر حوزه تعدادی نقطه (پلات) برای مراجعه و ثبت پرندگان مشخص گردید. این نقطه ها برای سازمان جنگل ها مفهوم ویژه ای دارند. هر 10 سال یکبار پایش گیاهان این نقاط صورت می گیرد. در این پروژه نیز برای اینکه نظم خاصی پیاده شود و نتایج مناسب تری از تحلیل ها به دست بیاد، همان پلات ها انتخاب شدند. این پلات ها با فاصله های طولی 5000 و عرضی 1000 متر از هم قرار دارند. در بخش گلستان که ما حضور داشتیم، 28 پلات بایستی بررسی می شدند. تعدادی از نقاط که با رنگ قرمز مشخص شده اند، در مناطقی قرار دارند که شیب تندی وجود دارد و احتمال می رفت دسترسی به آن ها بسیار مشکل باشد.

تصویر 1-    پلات های مورد بررسی در حوزه چهل چای

تصویر 2-    مسیرهای پیموده شده طی بازدیدها

جمعه 12 اردیبهشت 93 برای شرکت در کارگاه آموزشی دو روزه به کلارآباد رفتیم. دوستان دیگری از شهرهای مختلف حضور داشتند. برخی کارشناسان سازمان محیط زیست و برخی شرکت کننده ی آزاد بودند. طی کارگاه آموزشی، توضیحاتی در خصوص پروژه و اهداف آن، پرندگان جنگل های هیرکانی، معرفی مناطق پایش و فعالیتی که از ما انتظار می رفت ارائه شد.

به طور کلی این کار برای ما خیلی هیجان انگیز بود. اولین کار زیست محیطی داوطلبانه برای ما بود و ماهیت کار هم به گونه ای بود که انتظار می رفت تجربه های شخصی جدیدی برامون داشته باشه. گذشته از اینها به دلیل شرایط خاص جنگل و اینکه احتمال دیده شده پرنده زیاد نیست، ما از دو ماه قبل یعنی زمانی که فعالیت مربوطه اعلام شده بود مشغول تمرین شناسایی پرندگان از روی صدا بودیم. به دلیل اینکه قبلا چنین کاری انجام نداده بودیم، موضوع قدری استرس زا بود و روز اول هم که به طور آزمایشی داخل جنگل رفتیم، کمی گیج کننده بود. اما کم کم با شرایط بیشتر آشنا شدیم و هر روز شناسایی صداها برایمان لذت بخش تر می شد.

کارشناس بین المللی پروژه آقای مایک موزر از کشور انگلستان بود. انگلستان به گونه ای مهد پرنده نگری دنیاست و بسیاری از افراد از جمله مایک از کودکی پرنده نگری رو شروع می کنند. یعنی برای 40، 50 یا حتی 70 سال پرنده نگر هستند!! مشاهده ی تفاوت های موجود برای کارهای زیست محیطی و داوطلبانه بین دو کشور قدری خارج از حد تصور ما بود.

مایک اطلاعاتی در خصوص نحوه ی تدوین کتاب اطلس پرندگان انگلستان ارائه داد که آمار و ارقام در ذهن ما نمی گنجید. برای مثال تعداد افرادی که برای پایش شبکه ای و منظم پروژه شرکت کرده بودند 1 میلیون و دویست هزار نفر بود. به علاوه 700 هزار نفر هم گزارش های پراکنده و غیرمنظم ارائه داده بودند. اما تعداد افرادی که در کار دو هفته ای این پروژه توانستیم گردهم بیاییم بیست و چند نفر بود!

تصویر 3-    شرکت کنندگان بخش پرندگان پروژه جنگل های هیرکانی

یکشنبه بعدازظهر، گروه ها به منطقه های پایش مربوطه در سه استان شمالی اعزام شدند. مسیر ما در استان گلستان از همه دورتر بود. ساعت 14:45 از کلارآباد حرکت کردیم و نهایتا ساعت 22:00 به اقامتگاه اداره ی منابع طبیعی شهرستان مینودشت واقع در روستای قلعه قافه رسیدیم!

یکی دو روز نخست صرف انجام هماهنگی ها شد و هر بار ساعت 8-9 صبح وارد فیلد می شدیم. اما کم کم با حذف عامل اصلی تاخیرها که از قضا رئیس منطقه بود، به یکباره کار سرعت بیشتری گرفت و هر روز تقریبا از 7 تا 13 و گاهی تا 15 مشغول کوهنوردی بودیم!

قبل از هر بازدید، نقاط رو از روی مختصاتشان روی نقشه ی 1:25000 منطقه پیاده می کردیم و با راهنمای محلی در خصوص راه های دسترسی ماشین رو و پیاده هماهنگ می کردیم. به دلیل حجم زیاد کار قاعدتا کوتاه ترین و راحت ترین راه در اولویت قرار داشت. 

سایر حیوانات، آثار و نمایه ها

تصویر 4- مار موش خوار ایرانی

تصویر 5- مار آبی

تصویر 6- لاسرتای شکم سبز Green-bellied Lizard (احتمالا)

تصویر 7- لاسرتای استینر Steiner's Lacerta (احتمالا)

از این جهت برای شناسایی این لاسرتاها کلمه «احتمالا» ذکر شده که کیفیت عکس ها به گونه ای نبوده تا برای ما که تنها اطلاعات پایه ای در مورد خزندگان داریم، قابل شناسایی دقیق باشد. به همین دلیل صحت شناسایی این لاسرتاها با اساتید مربوطه کنترل خواهد گردید.

تصویر 8- تیغ تشی

تصویر 9- گودال مورد استفاده گراز

تصویر 10- سرگین 4 حیوان مختلف

تخریب جنگل و جنگل زدایی

متاسفانه در هر بازدید با سطح گسترده ای از تخریب جنگل مواجه می شدیم. اغلب جنگل زدایی ها برای تامین زمین کشاورزی بود و بیشتر این زمین ها در شیب های تندی قرار داشتند. به گونه ای که گاهی حتی استفاده از تراکتور برای شخم زدن ممکن نیست. لذا بازده کشاورزی در این زمین ها فوق العاده پایین است. همچنین حذف درختان در این شیب ها، موجبات فرسایش شدید خاک در اثر بارندگی را فراهم می کنند.

تصویر 11- تخریب جنگل -ترسه

تصویر 12-    نمونه هایی از تخریب جنگل- مرکوه

تصویر 13-   تخریب جنگل-دوزین

تصویر 14- تخریب جنگل- آلوباغ

اغلب افراد محلی برای اثبات حق زمین داری خود به ارثیه آبا و اجدادی خود از 150-200 سال پیش استناد می کردند. در مواردی سازمان جنگل ها با خریداری زمین های کشاورزی و حتی مسکونی اهالی و اسکان آن ها در مناطق غیر جنگلی، موجبات رویش مجدد جنگل را فراهم نموده است. نمونه ی این موارد روستای ارسک می باشد که از حدود 20 سال پیش دیگر کسی در آنجا ساکن نیست و خانه ها نیز تخریب شده اند.

در مناطقی برای احیای جنگل، از درختان کاج بهره گرفته شده است. از آنجا که درختان پهن برگ زمان بیشتری برای رشد و گستردن چتر و تامین سایه نیاز دارند و اغلب نیز برای رشد خود به سایه نیاز دارند، درختان کاج که سرعت رشد و سایه مناسبی دارند به عنوان پایه ی اولیه کاشته می شوند و بعد از چند سال که جنگل به وضعیت مناسبی رسید، درختان کاج را قطع می کنند.

خوشبختانه با گازرسانی به روستاهای  حاشیه جنگل، قطع درختان برای تهیه هیزم تقریبا منسوخ شده است. اما همچنان قاچاق چوب به ویژه برای نئوپان سازی همچنان در حجم وسیع ادامه دارد.

علیرغم منع قانونی، آثار چرای دام تقریبا همه جای جنگل به چشم می خورد. بارها با قطع درختان برای تامین علوفه دام مواجه شدیم. به همین دلیل برخورد با چوپان هایی که تبر به همراه داشتند، جدی تر بود. در مواردی هم قطع درخت برای تغذیه کرم ابریشم صورت گرفته بود.

در مناطق زیادی از جنگل تنه ها یا شاخه های سوخته به چشم می خورد. جنگل بانها می گفتند که اینها بقایای آتش سوزی سال 88 هستند.

معرفی جنگل های مورد بازدید

 مرکوه

اولین جنگلی که به آن مراجعه کردیم، جنگل مرکوه در نزدیکی روستای محل اقامتان یعنی قلعه قافه بود. البته دقیقا نمیشه عنوان جنگل رو برای این منطقه به کار برد. اگرچه در گذشته های دور این منطقه سرتاسر جنگلی بوده اما در حال حاضر با سطح گسترده جنگل زدایی و تخریب، تنها محدوده های کوچک و مجزای درختان بین مراتع وجود دارند. جایی که چنین سطح گسترده ای از تخریب وجود داره و دامسراهای زیادی در مرتع قرار دارند و تعداد زیادی دام در اطراف چرا می کنند، در صورتی که کنترل و مدیریت صحیحی وجود نداشته باشه، جنگل باقیمانده هم در مدت زمان اندکی ناپدید میشه!

درختان معدودی که در این منطقه باقیمانده اند، اغلب بلند و تنومند هستند.

تصویر 20- مرتع و درختان تنومند جنگل مرکوه

آلوباغ

آلوباغ داخل یک دره ی نسبتا باریک قرار داره و در کف دره یک رودخانه ی پر آب جاری می باشد. شکل این جنگل با سایر جنگل هایی که دیدیم تفاوت عمده داشت. اغلب جنگل هایی که طی این چند روز رفتیم، مملو از درختان انجیلی، ممرز و بلوط بودند. اما آلوباغ پر بود از درختان و بوته های میوه ی جنگلی مانند به، سیب، آلو، تمشک، سیب زمینی جنگلی و...

تصویر 21- نمای آلوباغ از بالای دره

تصویر 22- یاس وحشی

تصویر 23- توت فرنگی جنگلی

تصویر 24- گل گاوزبان

تصویر 25- قارچ هایی که روی شاخه های پوسیده رشد می کنند

تصویر 26- به جنگلی

تصویر ۲۷- ازگیل 

تصویر ۲۸- گل محمدی

تصویر ۲۹- ولیک

تصویر ۳۰- سیب جنگلی

پسرک

پسرک دورترین منطقه به محل اقامت ما بود. در واقع برای رسیدن به پسرک به مینودشت رفتیم. لذا این منطقه بیشتر از سایر مناطق مورد بازدید، به شهر و سکونتگاه انسان در مقیاس بزرگ نزدیک است.

تصویر 27- جنگل پسرک

جنگل پسرک در کنار جاده قرار داره و ما بعد از تنها 10 یا 20 متر ورود به جنگل با یکی از زیباترین و هیجان انگیزترین صحنه های سفرهامان مواجه شدیم! صدای دارکوب سبز را از فاصله ی نزدیک شنیدیم. فورا صدای آن را پخش کردیم و خیلی خوب جواب داد و بارها و بارها اومد و اطراف ما گشت زد. دارکوب سبز، دارکوبی بود که برای دیدن آن لحظه شماری می کردیم.  اما نزدیک غروب آفتاب بود و  استثنا لنز تله همراه نداشتیم! لذا بهترین عکسی که توانستیم  با لنز واید بگیریم، به این صورته:

تصویر 28- دارکوب سبز

اسماعیل سرا و آق چشمه

تصویر 29- شیب های تند در اسماعیل سرا

تصویر 30- رشد غیرطبیعی بافت درخت

تصویر 31- تراشیدن پوست درخت انجیلی برای استفاده در التیام دردهای زانو!

 دره ارسک

سخترین برنامه ی صعود!! در این سفر جنگل ارسک بود. متاسفانه جنگلبان به خوبی متوجه نشد نقطه ی مورد نظر دقیقا در کجا قرار دارد. به همین دلیل در ابتدا از کف دره شروع به حرکت کردیم. اما کم کم به سنگ های بزرگی رسیدیم که ادامه مسیر غیر ممکن بود. لذا دست به سنگ و درخت و ... از شیب بسیار تندی بالا رفتیم. بعد از کمی پیاده روی، راه مال رویی پیدا نکردیم و به توصیه جنگلبان شیب تند دیگری را پایین آمدیم. دوباره برای رسیدن به راه مال رو، مجبور شدیم از شیب تندی به کمک درختان بالا برویم!! جالب این بود که کلی زمان و انرژی مصرف می شد اما تنها 100 یا 200 متر پیشروی افقی داشتیم. 2مرتبه بالا رفتن از شیب تند، باعث خستگی شدیدمان شد. خلاصه بعد از پیدا کردن راه مالرو، مسیر تا حدودی راحت تر شد. اما غر زدن های بی امان جنگلبان که در روز پنج شنبه مجبور بوده با ما بیاید!! کلافه مان می  کرد. بعد از تمام شدن راه مالرو هنوز 500 متر تا مرز پلات فاصله داشتیم که به جنگلبان گفتیم یکجا بنشیند تا ما با روان راحت برویم و برگردیم! وقتی به پلات رسیدیم، دیدیم نقطه بالای شیب بسیار تندی قرار دارد که شاید رسیدن به آن یک تا دو ساعت زمان ببرد و احتمال زیادی هم برای آسیب دیدگی وجود داشت. لذا به مرکز نقطه نرفتیم و در فاصله های 200 متر و 500 متر برداشت کردیم.

تصویر 32- جنگل ارسک

یکی دیگه از پرنده هایی که برای دیدن اون لحظه شماری می کردیم، دارکوب سیاه بود. در نیمه های مسیر رفت، در اوج خستگی ناگهان علی یک پرنده ی سیاه در حال پرواز دید. سریع خودمان را به بالای شیب رسانید و دیدیم بــــــله! دارکوب سیاه!

تصویر 33- دارکوب سیاه

زنگلاب

بعد از کوهپیمایی های سخت روز گذشته، امروز که جمعه بود به خودمون لطف کردیم و مسیر راحتی را انتخاب کردیم. زنگلاب شیب ملایمی داشت  و دسترسی به نقطه چندان پیچیده نبود. لذا بدون راهنمای محلی و  تقریبا تفریحی رفتیم.

تصویر 34- جنگل و مراتع زنگلاب

 دوزین

جنگل دوزین هم بسیار زیبا بود. اما تفاوتی که با جنگل های پیشین داشت یکی این بود که تعداد خیلی زیادی شاخه های خشک روی زمین ریخته بودند و در مناطق بسیاری راه رفتن مشکل بود. دوم اینکه در این جنگل بوته های سرخس به فراوانی دیده می شدند که در جنگل های پیشین نبودند. از آنجا که بوته های سرخس معمولا محل زندگی کنه هستند، سعی می کردیم تا حد امکان از میان سرخس ها عبور نکنیم.

تصویر 35- شیب تند در جنگل دوزین

تصویر 36- قطع تک درخت در مناطق مختلف که اغلب توسط چوپانان و برای تهیه علوفه دام صورت می گیرد

تصویر 37- بوته کرگ که ساقه ی آن خوراکی است

تصویر 38- سیب زمینی جنگلی

سیب زمینی جنگلی برای تهیه پودر صعلب مورد استفاده قرار می گیرد.

تصویر 39- تکه ای از پوست احتمالا تخم دارکوب

تصویر 40-  زگیل درختی!!

تصویر 41- هزاران قارچ روی یک تنه ی پوسیده

ترسه

تصویر 42- مناظر زیبای ترسه