طلسم تالاب هور العظیم
طی قرار قبلی با رضا نیک فلک فعال و مطلع زیست محیطی شهر اهواز، صبح خیلی زود به قصد تالاب هورالعظیم از اهواز خارج شدیم تا حداکثر استفاده از خنکای صبح را داشته باشیم. گونه های هدف در این بازدید، باکلان مارگردن، سسک بصره، گنجشک رودخانه ای و به احتمال تقریبا محال غول حواصیل بود.
تالاب هورالهویزه یا هورالعظیم در منطقه مرزی جنوب غرب، حدفاصل شهرهای هویزه و بستان در شمال و خرمشهر در جنوب قرار دارد. تنها یک سوم از کل مساحت این تالاب در ایران قرار دارد و همین بخش بعد از تالاب های انزلی و شادگان، سومین تالاب بزرگ کشور است. گذشته از ارزش اکولوژیکی و اقتصادی تالاب، از دید پرنده نگری این تالاب به دلیل قرار گیری در حد انتهایی منطقه زیستی جغرافیایی آفریقایی دیدن برخی پرندگان مانند باکلان مارگردن (African Darter) به این منطقه محدود است.
متاسفانه در سال های اخیر به دلیل خشکسالی عمومی، فعالیت های شرکت نفت و سدسازی های متعدد روی رودخانه های تغذیه کننده این تالاب در ایران و عراق، 60 درصد از تالاب خشک شده است که این پدیده منجر به افزایش شدید میزان غبار در استان خوزستان و شهرهای مجاور گردید.
پیشتر شنیده بودیم به دلیل مرزی بودن تالاب، نیروهای نظامی ارتش و سپاه از ورود افراد به آن جلوگیری می کنند. به همین دلیل در سفر قبلی به خوزستان در سال 92، این تالاب را از برنامه حذف کردیم. اما امسال با شنیدن خبر دیده شدن باکلان مارگردن توسط آقای رضا نیک فلک در اسفندماه 94، برای رفتن به منطقه مصمم شدیم. از مسیرهای ورود به تالاب در منابع اینترنتی اطلاعات چندانی موجود نیست، اما طبق اطلاعات کسب شده سه راه پیش رو داشتیم:
- مراجعه با راهنمایی آقای نیک فلک
- درخواست مجوز بازدید از سازمان محیط زیست
- مراجعه از مسیر روستای رفیع (Rofayyeh) از سمت شمال تالاب
بدیهی بود که کوتاه ترین و مفیدترین راه، مراجعه با راهنمایی آقای نیک فلک بود، اما از آنجا که ممکن بود این راه به دلایلی از جمله تعداد نسبتا بالای گروه ما یا مسائل پیش بینی نشده، قابل استفاده نباشد، به طور موازی راه دوم که درخواست مجوز بود را نیز در پیش گرفتیم.
همواره برای ورود به تمام مناطق حفاظت شده، پناهگاههای حیات وحش و پارکهای ملی نامه ای با موضوع درخواست مجوز بازدید برای اداره محیط زیست مربوطه ارسال می نماییم. (هر چند طبق قانون تنها ورود به پارکهای ملی نیاز به اخذ مجوز دارد). لذا طبق روال معمول، برای اداره محیط زیست خوزستان نامه ای با ذکر هدف بازدید، اسامی بازدیدکنندگان و زمان ورود و خروج به منطقه ارسال کردیم. اما طی پیگیری های به عمل آمده مشخص گردید، دریافت مجوز این تالاب به خصوص با سایر تالاب های کشور متفاوت است. به ما گفته شد بایستی درخواست بازدید به اداره کل محیط زیست تهران ارائه گردد، آنها در صورت موافقت (که احتمال آن کم بود) درخواست را به خوزستان ارجاع می دهند. اداره خوزستان نیز در صورت موافقت (که به نظر نمی رسید احتمال آن کم باشد)، با سپاه منطقه تماس گرفته و برای ما درخواست صدور کارت تردد نماید و در صورت موافقت سپاه و صدور کارت تردد (که احتمال آن نیز کم بود) و در صورتی که صدور کارت با زمابندی سفر ما همخوانی داشته باشد، با دریافت کارتها می توانستیم با همراهی یک کارشناس سازمان محیط زیست به تالاب مراجعه کنیم. لذا عطای این کار را به لقایش بخشیدیم.
راه سوم یعنی مراجعه از مسیر روستای رفیع را به عنوان گزینه رزرو در نظر گرفتیم. طبق اطلاعاتی که آقای محسن ملاح در اختیار ما قرار داد، مراجعه به تالاب از این منطقه آزاد است، اما تنها گونه محتمل سسک بصره خواهد بود.
البته گزینه چهارمی هم وجود داشت. اگر هیچ یک از راههای مذکور مفید واقع نشدند، ممکن بود بتوانیم با پیدا کردن یک فرد محلی آشنا به منطقه یا حتی یک شکارچی بتوانیم مسیر ورود به تالاب را بیابیم!
نهایتا با همراهی رضا نیک فلک طلسم تالاب هورالعظیم به عنوان یک تالاب دست نیافتنی و مرموز برای ما شکست و ساعت 5:20 صبح به مقصد آن از اهواز خارج شدیم و از سمت میدان نفتی آزادگان جنوبی ساعت 6:20 به هورالعظیم رسیدیم. تالاب به صورت دشت بسیار پهناوری بود که تنها در بخش های ناپیوسته آبگیرهایی دیده می شد. البته با توجه به میزان بارندگی های اخیر و صحبت های آقای نیک فلک، آبگیرها در حالت بیشینه مساحت و سطح آب خود قرار داشتند. برخی از آنها دارای نیزار و با دید محدود و برخی بدون نیزار و دید وسیع بودند. در مجموع به پنج ایستگاه مراجعه کردیم که یکی از آنها در منطقه حراست شده قرار داشت. این بخش، نزدیک ترین نقطه به نوار مرزی بود و گفته می شد نباید توقف طولانی مدت در آن داشت. البته نه به خاطر همسایه غربی و مناقشاتی که در زمان جنگ وجود داشته و حتی نه به دلیل حضور احتمالی داعش، بلکه به دلیل حضور شکارچیان مسلح هم میهن که از شکار مرغابی سانان و سایر پرندگان آبزی و کنار آبزی، روزانه صدهاهزار تومان درآمد غیرقانونی دارند و حتما در کسب روزی خود بسیار مصمم هستند!
بخش هایی از تالاب هورالعظیم
لیست پرندگان مشاهده شده شامل 73 گونه در 5 ایستگاه مذکور در ادامه آورده شده است.
بوتیمار کوچک
اردک مرمری
سسک بیدی
باکلان کوچک
حواصیل زرد
فالاروپ یا شناگر گردن سرخ
آبچلیک شکیل
گیلانشاه دم سیاه در فرم تابستانه
نکته قابل توجه در میان پرندگان، جمعیت قابل توجه بوتیمار کوچک بود که در سایر زیستگاه های مناسب، تنها به صورت اتفاقی و شاید یک یا دو قطعه از آن را دیده بودیم. اما در بخش های مختلف هور العظیم تقریبا هر 5 دقیقه یک بوتیمار کوچک در حال پرواز یا نشسته بر روی نی ها مشاهده می کردیم! همچنین یلوه هایی شامل یلوه آبی، کوچک و خالدار به خوبی و با تعداد قابل توجه دیده می شدند.
یکی دیگر از جذابیت های منطقه، وجود تعداد قابل توجهی لانه گنجشک رودخانه ای بود که بسیار هنرمندانه بر بوته های روی آب ساخته شده بود. احتمالا نامگذاری این پرنده نیز از همین جا گرفته شده است.
لانه گنجشک رودخانه ای
از ساعت 9 صبح کم کم هوا رو به گرمی نهاد و حدود ساعت 10 و 11 دیگر پیاده روی بسیار طاقت فرسا بود. حدود ساعت 10 و قبل از آخرین پیاده روی، برای صبحانه توقف کردیم که عبور دو حواصیل از بالای سرمان توجهمان را جلب کرد. با توجه به فاصله ای که از ما داشتند هر دو به رنگ خاکستری دیده می شدند اما یکی از آنها به طور مشکوکی بزرگتر از دیگری بود! از آنجا که به دلیل گرسنگی و گرمای هوا حال مساعدی نداشتیم، قبل از هر اقدامی جهت مشاهده یا ثبت عکس، حواصیل ها دور شدند. تنها آقای نیک فلک که تجربه بیشتری در این منطقه داشتند، چند عکس از آنها گرفتند. بعدا از عکس های ایشان مشخص شد که حواصیل بزرگتر غول حواصیل بوده است! حواصیلی که از پرندگان کمیاب ایران بوده و خود ایشان تنها یکبار آن را دیده بودند و در سال های اخیر به تعداد انگشت شمار و اغلب در خور خلاصی جاسک (ساحل دریای عمان در شرق استان هرمزگان) دیده شده است!
گفته می شود زیرگونه خاصی از گربه جنگلی در تالاب هورالعظیم زندگی می کند که با گربه های جنگلی سایر نقاط ایران متفاوت است. به عبارتی این گربه جنگلی اندمیک تالاب هورالعظیم است. اما از آنجا که مطالعه دقیقی روی آن انجام نشده، وضعیت آن از نظر ژنتیک، پراکنش و جمعیت مشخص نیست. احتمالا در سالهای اخیر به دلیل تخریب گسترده زیستگاه آن در تالاب هورالعظیم، جمعیت این گونه کاهش چشمگیری داشته است. ما ردپای یک گربه سان کوچک را روی شن ها مشاهده کردیم که ممکن است متعلق به این گربه باشد و نیاز به بررسی دقیقتری دارد..
ردپای یک گربه سان کوچک در تالاب هورالعظیم
از آنجا که به بیشتر بخش های قابل دسترس سر زده بودیم و هوا نیز به شدت گرم شده بود، به سمت اهواز بازگشتیم. حدود ساعت 13 برای صرف نهار به رستوران رفتیم و سپس به اقامتگاه برگشتیم.
اگرچه رمق چندانی نداشتیم، اما قرار گذاشتیم بعد از کمی استراحت و خنک شدن هوا، هنگام عصر به سمت پارک جنگلی اهواز برویم که آقای نیک فلک گفته بودند قمری معمولی در آن یافت می شود.
